TÌM HIỂU VỀ THƠ BÚT TRE

Tho 'But tre' - Phan 1
Phần 1: Lai lịch tác giả & phong cách thơ

Thơ bút tre là một loạt thơ lục bát gồm có hai câu của Ðặng Văn Ðáng, ông sinh ngày 28 tháng 8 năm 1911 tại xã Ðồng Lương, huyện Sông Thao, tỉnh Vĩnh Phú. Ðặng Văn Ðáng đã từng giữ chức Bí Thư Bộ Ngoại Giao năm 1956. Năm 1960, Ðáng giữ chức Trưởng Phòng Thông Tin Văn Hóa tỉnh Phú Thọ, ông mất ngày 18 tháng 5 năm 1987.
Bút Tre là một nhà thơ trào phúng từng làm trưởng ty Văn Hóa Thông Tin tỉnh Vĩnh Phú. Hồi còn tại chức, tác giả cao hứng cho in tập “Thơ Bút Tre” chủ yếu cho lưu hành nội bộ hoặc đem tặng cho cả những người thích đùa lần những người không thích đùa. Nghe nói tập thơ bị chê trách dữ lắm nhưng có lẽ nhờ vậy mà hai chữ “Bút Tre” trở thành bút hiệu rất nổi tiếng. Nhiều người xôn xao truyền khẩu những bài thơ mà họ gọi là thơ Bút Tre (?), ví dụ: trong bài thơ “Núi Voi”, tác giả kín đáo bày tỏ nỗi băn khoăn trước những hành động sản xuất cò con, lợi ích kinh tế thì ít mà phá hoại mỹ cảnh văn hóa thì nhiều:
“Núi Voi trông thật giống con voi,
Đủ cả đầu đuôi, đủ cả vòi
Voi cũng như người hàng sản xuất
Đầu thì trồng sắn, đít trồng khoai”
Tuy nhiên, có lẽ cả tác giả lẫn bạn đọc đều nhất trí rằng Núi Voi không phải là thơ điển hình cho kỹ thuật thơ Bút Tre. Đặc điểm lớn nhất của Bút Tre là nghệ thuật cưỡng từ đoạt lý, ép vần sửa dấu rất thông minh, táo bạo và hóm hỉnh. Thí dụ:
“Liên Xô rất đỗi tự hào
Anh Gagarin bay vào vũ trụ”
Hoặc:
“Con ruồi là giống hiểm nguy
Tay chân của nó rất vi trùng nhiều”
Thường gặp trong trường phái thơ Bút Tre là lối chơi chữ mang hai nghĩa trong thể thơ “lục bát”:
“Anh đi công tác Pờ-lây
Ku dài dằng dặc biết ngày nào ra
Anh đi công tác Buôn Ma
Thuột xong rồi sẽ về nhà với em”
Nhiều người mô phỏng kỹ thuật thơ Bút Tre phát triển thêm nhiều kiểu hóm hỉnh khiến cho trường phái này ngày càng vui nhộn, chẳng hạn:
Chị em du kích giỏi thay
Bắn máy bay Mỹ rơi ngay “cửa mình”
Giai thoại kể rằng có một dạo Bút Tre được điều về làm công tác bảo tồn bảo tàng, không lấy gì làm phấn khởi, bèn viết thư khiếu nại với Bác Hồ. Bác bèn gửi tặng Bút Tre hai câu thơ:
Chú về làm việc bảo tàng
Cũng là công tác “Cách Màng” đó thôi
Sau này, Bác mất, Bút Tre có thơ than rằng:
Tin đâu như sét đánh ngang
Bác Hồ đang sống, chuyển sang từ trần
Thật ra, Bút Tre chưa phải là người đầu tiên làm đảo lộn ngữ âm, ngữ pháp trong thơ tiếng Việt. Vào thời Tây Sơn, Nguễn Huy Lượng đã viết bài phú “Tụng Tây Hồ” nổi tiếng, trong đó có câu:
“Tưởng giòng Ngân rơi xuống vụng nhò nhò” (Vụng nhò nhò: Vụng nho nhỏ).
Trong kho tiếu lâm Việt Nam có để lại bài thơ “Ông Đồ Nghệ ghẹo cô hàng nước” của một tác giả vô danh nào đó, sáng tác vào khoảng đầu thế kỷ:
Bản hạng nay cô đã mấy tuồi
Nược cô còn nọng hay đã nguồi
Lụng lặng trên treo dăm nặm nẹm
Đu đưa dưới móc một buồng chuồi
Bạnh ít bạnh dầy đều xọa mợ
Khoai ngựa khoai lang cũng chấm muồi
Ăn uống no rồi tiền chựa trạ
Biết nhau cho chịu một vài buồi
Chuyện còn kể thêm rằng, cô hàng “nược” cũng đáo để không vừa, đã đáp lại ông Đồ Nghệ:
Tiễn anh chỉ một quà chuồi
Em về em nhớ cái buồi hôm nay

Nhưng trường phái Bút Tre không chỉ dừng lại ở những biến tấu ngữ âm ngữ điệu. Có người dám nghĩ dám làm đã ép vần lẫn ép nghĩa, khiến mỗi câu thơ đều phải có hoa thị (*) chú thích mới được:
Dừng chân ở giữa đỉnh đèo
Bỗng nghe có tiếng con mèo (*) gâu gâu
(*): Mèo ở đây có nghĩa là “chó”. Do phải bảo đảm vần luật nên tạm dùng Mèo)
Dừng chân ở giữa nhịp cầu
Bỗng nhiên thấy một con trâu (*) vàng vàng
(*): Trâu ở đây có nghĩa là “bo”ø. Lý do như trên).
Dừng chân đứng lại bên làng
Bỗng nhiên thấy tiếng con ngang càp càp (*) …
(*): Con ngang càp càp = con vịt cạp cạp. Lý do như trên).
Hiện đã điều tra được tác giả 6 câu thơ trên là nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo ở Huế. Nhưng hãy còn rất nhiều cây thơ Bút Tre dỏm khác chưa thống kê được. Hàng giả, hàng thiệt lộn tùng phèo, chẳng biết đâu mà phân biệt. Rõ ràng là:
Kể từ khi có Bút Tre
Câu thơ nó cứ tréo ngoe cẳng ngồng (*)
(*) Cẳng ngồng ở đây tức là cẳng ngỗng vậy. Than ôi!
-------------------------------------------
Tho 'But tre' - Phan 2
Đây là một phần bộ sưu tập thơ bút tre của tôi. Thật ra, nói đến thơ bút tre của người Việt Nam mình thì là vô tận. Cut & paste một số câu mà tớ cho là điển hình phong cách hài hước dí dỏm. Không phải tất cả đều là của bác Đáng, nhưng luôn đảm bảo được tinh thần của thơ bút tre 'thông minh, hóm hỉnh và táo bạo'.
Xin bắt đầu bằng một bài chính gốc bút tre:
Quê hương tôi
Quê hương tôi đẹp tuyệt vời
Ở dưới có nước trên trời có mây
Xin mời bạn hãy về đây
Để thăm quê tớ mỗi ngày một sang
Con đò dịch đít sang ngang
Xa xa có một cái làng thò ra
Đàng kia là một vườn na
Đằng này thì có mấy bà chổng mông
Cây lúa cao sản ngoài đồng
Đến mùa thu hoạch nhà nông vui cười
Quê tôi thế đấy bạn ơi
Nhờ có đổi mới nên đời thêm xuân
Con gái giờ chẳng mặc quần...
Mà mặc váy ngắn hở chân hở đùi
Ngày hội mới thật là vui....
Từ thể loại thơ 'hoan hô'...
Hoan hô du kích xã K
Bắt tên gián điệp tên La Văn Tìn
Giải đi qua huyện Thường Tin (Thường Tín)
Nhân dân phán hỏi ra tên phản đồng (phản động)
Hoan hô chiến sĩ Phùng Văn
Dương vật khoẻ nhất toàn quân kỳ này
Hoan hô đồng chí Phạm Tuân
bay vào vũ trụ 1 tuần về ngay
Hoan hô anh Nguyễn Chí Thanh
anh về fân bắc fân xanh đầy đồng
Hoan hô đồng chí Võ Nguyên
Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về
Hoan hô anh TẠ Đình Đề
Trước đi theo phỉ nay về với ta
Hoan hô anh Lê Quảng Ba
Trước đi theo giặc nay ra hàng mình
Hoan hô chị Nguyễn Thị Bình
Được mời ngồi vơí ông Chinh ông Đồng
Hoan hô anh Võ Chí Công
Làm cho tốt lúa ruộng đồng tốt tươi
Hoan hô bộ trưởng Đỗ Mười
....đến các thể loại thơ nhảm nhí...
Thơ hay la ở cái vần
Nếu không tớ chẳng mặc quần nữa đâu
Thu Bồn ngồi cạnh Thu Vân
Thu Vân sướng quá sờ chân Thu Bồn
Thu Vân ngồi cạnh Thu Bồn
Thu Bồn sướng quá sờ ... lưng Thu Vân
Anh đi công tác Buôn Mê
Thuột xong một cái anh về Plây
Cu anh tuy co hơi gầy
Nhưng anh vẫn cứ ngày ngày nhớ em
Anh đi công tác Plây-
Ku không được nghỉ ngày nào đâu em
Anh đi công tác Buôn Mê
Thuột vào thì dễ rút ra thì khò
Đồng Xuân nô nức tiếng đồn
Có cô bán trứng vịt lộn rất ngon
Con ruồi là giống hiểm nguy
Chân tay của nó rất vi trùng nhiều
Con ruồi bay lả bay la
Bay từ chuồng xí bay ra đĩa lòng
Ba ông với một đĩa lòng
Lợn ngồi chễm trệ với thùng bia to
Mời anh vào quán kara-
OK em đã mở ra sẵn sang
Phụ nữ thường rất hay lươi (lười)
Riêng em anh thấy là người cần... cu (cù)
Làm thơ cốt ở cái hồn
Kẻo rồi người đọc quay lưng vào thơ...
Tàu hoả rúc còi tu tu
Có anh thích chí thò chân ra ngoài
Em kia càng lúc càng xinh
Làm anh vừa định xuất ngoại lại dừng
Tiễn anh ra bến ô tô
Đêm về em khóc tồ tồ cả đêm
Thơ hay la ở cái vần
Nếu không tớ chẳng mặc quần nữa đâu
Giữa đường thấy cánh hoa rơi
Giơ chân dẫm nát không chơi hoa tàn
Anh đi công tác đảo Côn
Lôn em ở lại xóm thôn vui vầy
Thoạt trông thấy Võ Kiều Thu
Anh em cuống quýt dương tay lên chào
Vui sao thị xã Buôn Mê
Thuột nay đã được chọn về thành phô
Buồn thay thị trấn play
cu còn đứng đó biết ngày nào lên
Thu đi để lại lá vàng
Anh đi để lại cho nàng thằng con
Thi đua ta quyết thi đua
Thi đua ta quyết tiến lên hàng đầu
Hàng đầu rồi biết đi đâu
Đi đâu không biết, hàng đầu cứ đi
Hôm qua học tập chính tri
Cán bộ ngồi ỳ, chẳng chịu phát biêu
Cơm ăn chẳng được bao nhiêu
Đảng uỷ lại bắt phát biêu cả buôi

Chưa đi chưa biết vũng tàu
Đi rùi mới biết phê hơn vũng nhà
Vũng nhà khoan mãi chẳng ra
Vũng tàu khoan cái dầu ra ầm ầm....
Tình hình là rất tình hình
Cho nên ta phải đi trình cấp trên
Cấp trên có tính hay quên
Cho nên ta phải nắm thêm tình hình
...
Tiếp tục (thanks cô em lovely piggy đã nỗ lực sưu tầm cùng đại ca)
Quê Hương thi sĩ Phú Thò
Chè xanh, cọ biếc, mập to trái chuồi ( chuối)
Lòng còn nhớ mãi cái buôi ( buổi)
Đầu làm phân bắc, chăn nuồi đàn bo
Cu Ba lông mượt giống to
Cách màng văn hoá đất tô lại càng...
Bà con toàn thể xã ta
Ðồng tâm phấn khởi giồng cà dái dê
Dái dê to mập dài ghê
Năm sau ta cứ dái dê ta trồng
Anh đi công tác bản Mường
Tè xong một cái lại về với em

Tin buồn noan báo trên đài
Xe tăng bác nái nật hai ba nần

Hoan hô cục trưởng Hà Đăng
Ấn cho tàu chạy băng băng như rùa

Hôm nay đài nói vui sao
Người ở dưới đất, chó bay lên trời
(Nhân sự kiện chú chó Laika của Liên Xô bay vào vũ trụ cùng tàu Spunik-2 của Nga ngày 3/11/1957)

Chị em dệt thảm bẹ ngô
Họp chi bộ xã, ngồi cho vững vàng

Anh đi đánh giặc Plây
Cu dài dằng dặc biết ngày nào ra
Còn em, em vẫn ở nhà
Cửa (nhà) mình vẫn mở, khách ra khách vào...

Em kia ngơ ngẩn cười ruồi
Thầm ao ước được một buổi để chơi
Thày mo khăn gói về xuôi
Giữa đường ngồi nghỉ giở báo ra xem
Ta đi bầu cử tụ do
Chọn người xứng đáng ta cho vào hòm.
Chị em du kích kiên cường
Máy bay Mỹ đến lên giường nằm chơ (chờ)
Một cô đi chợ cầu Đồn
Vừa đi vừa lấy lông gà xỉa răng
Nam thanh nữ tú lượt là
Cổ đeo cà vạt, giày da bóng lộn
--Thái Đen, Thái Trắng, Thái Bình
Ba Thái đồng tình phá hết rừng xanh.
--Nhớ nhung về thị xã Phan
Thiết tha mơ tưởng cô hàng nước măm (mắm)
--Thư anh viết thật là bay
Bướm em mong đợi từng ngày từng đêm.
Hôm nay em ở nhà Ơ
Lôn (alone) em thì lại rất chờ anh sang
--Hôm nay ngồi học cả b..... (buổi)
Phải ăn thêm một quả chuồi bồi dương (dưỡng)!!
Tái dê chấm với tương gừng
Ăn xong lại cứ phừng phừng như dê
Đêm về vợ mới tỷ tê
Ngày mai anh lại tái dê tương gừng!
Em ơi xin chớ vội mừng
Cô hàng xóm ấy còn mừng hơn em

viết dài thế ai mà đọc được em ơi???